Pers

Interview met Christo Markham en Leoni Santander

Happinez magazine 20 spirituele stemmen

Zomerboek Happinez

Psychologie Magazine

Happinez magazine

NTR-programma Iedereen verlicht

Zie hieronder deze scans, klik op foto en vergroot

Het Sekoya Center: een proeftuin voor bouwen met leem

Tussen de bomen, aan de rand van Schoorl, groeide het Sekoya Center uit tot een proeftuin voor bouwen met natuurlijke materialen. Hier experimenteerde bouwer Christo Markham jarenlang met veel plezier met leem, strobalen, kalk, hennep en allerlei andere biobased materialen. Een plek met veel vrijheid en leermogelijkheden.

Van bakker naar bouwer

Christo werkt met passie aan natuurlijke bouwprojecten. Het bouwen met leem, het realiseren van gezonde woningen en het delen van kennis is waar het voor hem om draait. Zijn eerste lemen bouwproject was een oven voor de bakkerij van zijn moeder in de Verenigde Staten, waar hij zelf ook brood bakte. Door de jaren leerde Christo steeds meer over leem en stampleem. Hij bouwde in de Verenigde Staten en in Nederland samen met anderen aan ovens, objecten en woningen. In 2008 ontmoette hij Thomas Pijnenborgh tijdens een workshop waarin ze samen een lemen bank en open haard realiseerden.

Op zijn weg naar natuurlijk bouwen werkte Christo ook kort in de reguliere bouw. Daar zag hij de keerzijde van de gangbare, reguliere materialen. De impact op het milieu, de hoeveelheid afval en de ongezonde stoffen. Het motiveerde hem des te meer om voortaan alleen nog maar te bouwen met minimale negatieve impact. Voor zijn eigen gezondheid als bouwer, voor die van de bewoners en voor de wereld.

Zijn eerste lemen bouwproject was een stampleem woonhuis in Idyllwild California in 1985. Daarna realiseerde hij met Stan Huston in 1991 twee stamplemen gebouwen. In 1995 werkte hij mee met het bouwen van een stampleem woonhuis in Bosque, New Mexico. En in 2004 heeft hij een lemen oven in zijn achtertuin gebouwd. Dat leidde tot het begin van Building Traditions Leembouw in Nederland.

Inmiddels werkt Christo meer dan twintig jaar aan natuurlijke bouwprojecten in Nederland. Meer dan 18 jaar samen met zijn compagnon Xavi Rodriguez en hun bedrijven Building Traditions en XaviNaturalBuilding. Ze realiseren alles van complete gebouwen met fundering, isolatie, verwarming en dak tot objecten van leem. “Xavi heeft bij mij een workshop gevolgd in 2007, vervolgens zijn wij vanaf 2008 vaste compagnons. De samenwerking en ontwikkeling van een hechte vriendschap zijn echte cadeaus en een verrijking,” vertelt Christo.

Een holistische, creatieve plek in het bos

Een plek die goed bij de aanpak van Christo past is het Sekoya Center. Verborgen tussen de bomen bij Schoorl. Hier vinden al jarenlang spirituele trainingen, yogalessen, massages en retraites plaats. Op het terrein van 7000m2 staan 5 gebouwen: stuk voor stuk onderscheidend. Het is een langlopend project geweest waar Christo met veel plezier op terugkijkt.

Het hoofdgebouw, een woning, wordt omringd door een vakantiewoning, twee strobalen gebouwen, een atelier en een aantal kleinere bouwwerken in de buitenruimte. De woning is gebouwd in 1935 met op dat moment al 100 jaar oude bouwmaterialen uit Frankrijk. Het bakstenen huis met rieten dak is naar ontwerp van architect Royaards en heeft een historische uitstraling. De basis van de woning bestaat uit de oude Franse stenen en houten gebinten, waar later door Christo en zijn team biobased isolatie en leemstuc aan de binnenkant zijn toegevoegd.

Verder heeft Christo verschillende muren op het terrein van leemstuc voorzien. Zo zijn de binnenwanden van de bestaande vakantiewoningen met leem gestuct, is er een buitenmuur met grasdak gebouwd en bouwde Christo twee strobalen huizen met complete lemen binnen- en buitenwanden. Ook maakte Christo een openhaard, een pizzaoven, wandlampen en nissen van leem. “Het was een soort speelplaats,” zegt hij. De opdrachtgever gaf veel vrijheid, vertrouwen en ruimte voor creativiteit.

“In het begin, toen er een eerste laag leem over de stro was gesmeerd, groeiden er groene sprietjes uit de muren. Ik moest zo lachen en Christo zei ‘Don’t worry. Dat droogt wel uit. Het komt door het water wat in de klei zit en dat activeert het natuurlijk om te groeien.’ Dus ik viel steeds van de ene verwondering in de andere bij natuurbouw.”
- Leoní Santander, founder van Sekoya Center

Vormgeven en uittesten

Werken met leem is als boetseren met klei of het kneden van brooddeeg. Leem bestaat uit zand, klei en water. “Iedereen heeft als kind wel iets gebouwd met zand of klei. Dat zit in ons allemaal,” vertelt Christo. De substantie van leemstuc is gemakkelijk te vormen en hoeft niet gebakken te worden. Bescherming tegen regen en optrekkend vocht is wel van belang.

“Je kan het zo modern of karakteristiek maken als je wil. Het ademt rust uit.”
- Leoní

Leem biedt ook veel mogelijkheden voor versiering en detail. “Het is een heel vorm vriendelijk medium en dat spreekt me aan,” zegt Christo. Door leem te mengen met kleurpigmenten kun je spelen met reliëf én kleur. De twee strobalen huizen in Schoorl kregen muren met twee kleuren en afgeronde hoeken. Ter decoratie voegden Xavi en Christo uit leem takken van een boom toe.

“Xavi en Christo verwerkten verschillende kleuren flessen in de muur, zodat er een bijzondere lichtinval komt. En we hebben bijvoorbeeld een trapleuning gemaakt van takken hier uit het bos.”
- Leoní

In de periode dat Christo aan het Sekoya Center werkte, kwamen er steeds meer biobased isolatiematerialen op de markt. Soms vanuit technische overwegingen, soms vanuit zelfeducatie, testte het team materialen van Metisse (gerecycled katoen), Gutex (houtvezel) en Isolena (schapenwol) isolatie. Elke ondergrond vraagt om een net wat andere aanpak bij het afwerken. Leem kan direct op houtvezelisolatie worden aangebracht, maar bij katoen of wol is eerst een laag plaatmateriaal nodig. Stro leent zich juist goed voor organische vormen en geeft leemstuc een oneffen, natuurlijke textuur.

Door de combinatie van biobased isolatie, leem en organische vormen ontstond een plek met een tastbaar prettig binnenklimaat. “Dat zit in de materialen én in het ontwerp,” zegt Christo. “Er zijn veel rondingen, kijk bijvoorbeeld naar de lampen. Het is geen standaard nieuwbouw.”

Een bouwplaats vol verbinding

“De relaties die tijdens de bouw aan het Sekoya Center en bij andere samenwerkingen ontstonden, dat vond ik heel fijn,” blikt Christo terug. “De ontmoetingen met mensen, de vrijheid die we kregen, de ondersteuning van Thomas en Groene Bouwmaterialen heb ik als heel prettig ervaren. Ik heb veel steun ondervonden aan hen en heb nog steeds contact met ze. Het is niet alleen mijn werk, maar velen hebben dit samen gerealiseerd.”

“In het proces van 16 jaar zijn we goede vrienden geworden. Het was niet alleen een speelplaats voor Christo en Xavi, ook voor mij. Als je mensen de vrijheid geeft voor hun fantasie en hun kennis, dan kan je iets te geks doen samen.”
- Leoní

Herstellen en hergebruiken

Net als bij andere materialen ontstaan er bij leem na verloop van tijd gebruikssporen. Leem laat zich eenvoudig herstellen. Christo geeft een praktische tip: “Bewaar een beetje van je gekleurde leemmengsel droog in een emmer. Dat is eeuwig houdbaar en kleurecht. Voeg water toe en je hebt exact dezelfde kleur voor de reparaties.”

Het werk bij het Sekoya Center zit er voor Christo nu helaas op, het staat namelijk te koop en zal op een nieuwe plek doorgaan. Wat de nieuwe eigenaren ook van plan zijn: de lemen elementen kunnen eenvoudig worden aangepast, verwijderd of hergebruikt. Leem is circulair. Hierdoor is het bijvoorbeeld ook te gebruiken in huurwoningen. Bij vertrek uit de woning kun je het leem natmaken, wegschrapen en de woning in oorspronkelijke staat terugbrengen. Als je het verzamelt, kun je het weer hergebruiken op een andere plek. Mocht je geen toepassing meer hebben voor het leem, dan kan je het altijd nog kwijt in je tuin, zonder afvalverwerkingskosten. Bij gips en cement is dit niet het geval.

Tekst: Yenthe van den Wijngaart

www.groenebouwmaterialen.nl

20 jaar jubileum Happinez Magazine 2023 - 20 Spirituele power vrouwen -

Fotografie: Dana van Leeuwen Styling: Marita Jansen & Tilly Hazenberg

Visagie: Manous Nelemans, Joelle Romita, Djolien De Kreij, Corinne Van Der Heijden & Bianca Fabrie

Zomerboek Happinez 2023

"Om nieuwe werelden te ontdekken hoef je vaak helemaal niet ver te reizen. Plekken in eigen land waar je kunt opladen, ontspannen en wie weet zelfs nieuwe inzichten opdoen"

Tekst: Pauline Bijster Fotografie: Violaine Chappalaz Styling: Marita Jansen